ملانین چیست و چه نقشی در بدن ما دارد؟
فرارو- ملانین ماده‌ای است که سبب تنوع رنگ پوست، مو و چشم انسان می‌شود و از گذشته‌های دور نزاع‌های نژادی زیادی را به راه انداخته است. در واقع افزایش سطح این ماده در بدن سبب تیره‌تر شدن پوست می‌شود و معمولا هرچه میزان این ماده در بدن فرد بیشتر باشد، به همان میزان رنگ پوست، مو و چشمان او تیره‌تر خواهد شد. در سال‌های اخیر شایعه مزایای جادویی ملانین به دلیل اثرات مفیدی که روی پوست دارد، در رسانه‌های اجتماعی سرتاسر جهان و اینترنت قابل مشاهده است و امروز بسیاری از افراد و به‌ویژه بانوان را می‌توان یافت که در سواحل دریا و یا مراکز خاص دنبال برنزه کردن پوست خود هستند.
به گزارش فرارو، ملانین چیست و چه کارکردی در بدن انسان‌ها دارد؟ بالا و پایین بودن میزان ملانین در بدن چه اثراتی دارد و آیا می‌توان این میزان را افزایش یا کاهش داد؟ برای یافتن پاسخ این سوالات با ما همراه شوید تا اطلاعات کاملی را درباره ملانین در اختیار شما قرار بدهیم.
ملانین چیست؟
ملانین یک اصطلاح گسترده برای گروهی از رنگ‌دانه‌های طبیعی موجود در بسیاری از موجودات زنده است که معمولا رنگ مو، پوست و چشمان انسان و حیوانات به نوع و میزان آن بستگی دارد. به عبارت دیگر ملانین یک رنگ‌دانه همه کاره است که رنگ مشخصی را به بافت پوست، عنبیه چشم‌ها و زمینه رنگ پوست انسان و حیوان منتقل می‌کند. ملانین مشتق شده از اسید آمینه «تیروزین» است، با این حال از اسید‌های آمینه ساخته نشده است و یک پروتئین نیست. در واقع ملانین از سلول‌های رنگدانه‌ای به نام «ملانوسیت‌ها» تولید می‌شود که در اپیدرم پوست، مو، چشم و سایر قسمت‌های بدن وجود دارد. میزان ملانین بدن هر فرد به الگوی ژنتیکی او بستگی دارد.
جالب است بدانید که ملانین از یک واژه یونانی به معنای «سیاه» گرفته شده است؛ زیرا این رنگ‌دانه است که سبب تیره یا روشن شدن رنگ پوست، چشم و مو می‌شود، به همین دلیل والدین دارای پوست تیره به علت الگوی ژنتیکی احتمالا صاحب فرزندانی با رنگ پوست مشابه خواهند شد. همچنین عوامل خارجی نیز ممکن است در میزان ملانین موجود در بدن اثر بگذارند. برای مثال بدن انسان در اثر مواجهه با اشعه ماوراءبنفش خورشید فرآید ملانین سازی را برای مواجهه با اثرات منفی این اشعه آغاز می‌کند و برای همین است که به اصطلاح پوست بدن انسان برنزه می‌شود. به طور کلی ملانین با توجه به آرایش ژنتیکی فرد و عوامل محیطی دیگر می‌تواند از رنگ تیره سیاه و قهوه‌ای تا زرد، قرمز و درخشان متغیر باشد.
اشکال مختلف ملانین
بدن انسان دارای ۳ گونه مختلف ملانین است:
۱. یوملانین: که رنگ تیره مو، پوست و چشم افراد معمولا از آن ناشی می‌شود. یوملانین دارای ۲ گونه مختلف قهوه‌ای و مشکی است. رنگ موی مشکی و قهوه‌ای بر اثر ترکیب مقادیر متفاوتی از یوملانین مشکی و قهوه‌ای ایجاد می‌شود.
۲. فئوملانین: که رنگ مناطق صورتی بدن مانند لب‌ها و نوک پستان‌ها از آن ناشی می‌شود. برابر بودن مقادیر فئوملانین و یوملانین در بدن موجب می‌شود تا رنگ مو‌های انسان متمایل به قرمز شود. رنگ‌آمیزی بلوند مو زمانی مشاهده می‌شود که بدن انسان دارای مقادیر مشابهی یوملانین قهوه‌ای و فئوملانین باشد؛ همچنین در صورتی که میزان آن در بدن فراوان باشد، باعث رنگ قرمز در موها، کک و مک در برخی از نژاد‌ها و یک رنگ زرد مایل به قرمز در پر‌های پرندگان می‌شود.
۳. نروملانین: که رنگ نورون‌های عصبی را کنترل می‌کند. رنگ‌آمیزی مربوط به این‌گونه از ملانین با چشم انسان قابل رویت نیست. سلول‌های ملانوسیت اقدام به تولید یوملانین و فئوملانین می‌کنند و نروملانین نیز در بافت مغز یافت می‌شود.
چرا رنگ ملانین‌ها متفاوت است؟
براساس ژنتیک هر فرد در این کره خاکی تقریبا دارای تعداد برابری از ملانوسیت‌هاست. بر این اساس همه رنگ پوست متفاوتی دارند؛ اگرچه رنگ پوست برخی تیره است، برخی دیگر رنگ پوست بی‌رنگ و … دارند. این اتفاق در اثر تعداد بیشتر ژن در ملانوسیت‌ها رخ می‌دهد تا میزان بیشتری از ملانونین در هر سلول تولید شود. این حالت به تولید تعداد فراوان ملانین از یک سلول منفرد منجر می‌شود، نه اینکه تعداد ملانوسیت‌ها در یک فرد دارای پوست روشن بیشتر بوده است. شخصی با پوست روشن نتیجه تولید ملانین کم‌تر از همان تعداد سلول پوستی است؛ بنابراین دلیل تفاوت رنگ ما تولید ملانین است. تولید این رنگ‌دانه به عوامل زیادی بستگی دارد، از جمله:
۱. ترکیب ژنتیکی: فرزندان نژاد‌ها و فرهنگ‌های مختلف قومی از نظر ژنتیکی مستعد تولید مقدار و رنگ خاصی از ملانین به عنوان یک صفت ارثی هستند.
۲. قرار گرفتن در معرض اشعه ماوراء بنفش: تولید ملانین تا حد زیادی به تحریک ملانوسیت‌ها در اثر اشعه ماوراء بنفش بستگی دارد. ملانین به عنوان یک سپر محافظ عمل می‌کند تا از آسیب پوستی ناشی از اشعه ماوراء بنفش جلوگیری کند. افرادی که در معرض نور خورشید قرا دارند، احتمالا ملانین بیشتری را تولید می‌کنند.
۳. اندازه ملانوسیت‌ها: اندازه ملانوسیت‌ها در افراد مختلف یک اندازه نیست. این حالت می‌تواند تفاوت قابل توجهی در تولید ملانین هر فردی ایجاد کند.
۴. بیماری: برخی بیماری‌ها ممکن است در تولید ملانین در فرد سالم مانند آلبینیسم تاثیر داشته باشند که نوعی بیماری ژنتیکی است و در آن فرد قادر به تولید ملانین نیست. بیماری ویتیلیگو که نوعی بیماری خود ایمنی است، با از دست دادن تدریجی ملانوسیت‌ها مشخص می‌شود. افراد مبتلا به بیماری آلبینیسم در برابر سرطان پوست آسیب‌پذیر هستند، به‌خصوص اگر از پوست آن‌ها در برابر آسیب اشعه ماوارء بنفش محافظت نشود.
ملانین چه فوایدی برای بدن دارد؟
ملانین به عنوان یک دفاع طبیعی در برابر صدمات ناشی از پرتو‌های مضر ماوراء بنفش خورشید عمل می‌کند. قرار گرفتن در معرض اشعه ماوراء بنفش یک عامل محیطی است که به شروع سرطان‌های پوستی مانند سرطان سلول سنگ‌فرشی (SCC)، سرطان سلول بازال (BCC) و ملانوم بدخیم کمک می‌کند. ملانین مانند گرانول در ملانوسیت‌ها تولید می‌شود و به جذب و توزیع انرژی نور از پرتو‌های ماوراء بنفش کمک می‌کند تا از ماده ژنتیکی موجود در سلول‌ها محافظت کند. نوسان در ترکیب هورمونی یا ژنتیکی فرد می‌تواند باعث اختلال در تولید و توزیع ملانین شود و می‌تواند به اختلالات پوستی مانند سوختگی پوست و سایر بیماری‌های بدخیم مانند سرطان‌ها و آلبینیسم منجر شود.
سایر فواید ملانین برای بدن عبارت‌اند از:
۱. اثرات منفی اشعه یونیزه را کاهش می‌دهد.
۲. تجمع رادیونوکلئید‌ها را کاهش می‌دهد.
۳. اثرات منفی رادیکال‌های آزاد را خنثی می‌کند.
۴. تعادل سلولی را در برابر بسیاری از عوامل استرس‌زا محافظت می‌کند.
۵. فرآیند بیوشیمایی را در بدن انسان تقویت می‌کند.
۶. تغییرات پاتولوژیک را در برخی اندام‌ها همچون کبد، غدد فوق کلیوی، هیپوتالاموس و غدد تیروئید از بین می‌برد.
کمبود ملانین چه عوارضی دارد؟
اگر سلول‌های این رنگ‌دانه به هر دلیلی تخریب شود و از بین برود، باعث روشن‌تر شدن پوست می‌شود و پوست رفته رفته به طور کلی سفید خواهد شد. این پدیده نوعی بیماری به نام پیسی، برص یا ویتیلیگو بیماری پوستی است که در آن به دلیل از دست رفتن رنگ‌دانه‌ی پوست لکه‌های سفید رنگی به وجود می‌آیند. این ضایعات در هر جایی از بدن ممکن است دیده شوند؛ اما معمولا در هر دو طرف بدن به شکل لکه‌های متعدد قرینه، سفید و شیری رنگ دیده می‌شوند. در برخی افراد لکه‌های سفید محدود می‌ماند و منتشر نمی‌شود، با این حال اغلب این لکه‌ها به نواحی دیگر بدن انتشار می‌یابند. سرعت انتشار لکه‌ها در افراد با یکدیگر متفاوت است.
از هر صد نفر دو نفر به این بیماری مبتلا می‌شوند. حدود نیمی از افرادی که به این بیماری دچار می‌شوند، قبل از بیست سالگی علائم آن را در خود خواهند یافت و در میان یک پنجم از آن‌ها بیماری ارثی است. نشانه خاص این بیماری بروز لکه‌های سفید یا شیری رنگ در بدن است و باید گفت علاوه‌بر از بین بردن زیبایی هیچ عوارضی برای سلامت بدن ندارد. این لکه‌ها در مچ یا پشت دست‌ها، انتهای انگشتان، بازو، گردن، لب‌ها، روی پلک چشم و صورت، نواحی تناسلی، ران‌ها و گاه تمام نقاط بدن دیده می‌شوند.
اختلالات مرتبط با ملانین
مشکلات مربوط به ملانین با چندین اختلال در رنگ‌دانه‌های پوستی مرتبط هستند. برخی از رایج‌ترین اشکال این اختلالات عبارت‌اند از:
۱. آلبینیسم: این اختلال نادر از مقادیر بسیار ناچیز ملانین در بدن ناشی می‌شود. مبتلایان به Albinism دارای مو‌های سفید، چشمانی آبی و پوستی کم‌رنگ هستند و احتمالا با مشکلات بینایی دست و پنجه نرم می‌کنند. این افراد به منظور حفاظت از چشمان خود در برابر نور خورشید حتما باید از عینک آفتابی استفاده کنند. برای معالجه این اختلال هیچ راه‌کار درمانی وجود ندارد.
۲. ملاسما: مبتلایان به این اختلال دارای لکه‌هایی قهوه‌ای روی پوست صورت خود هستند. محققان تصور می‌کنند که بیماری ملاسما در اثر اختلالات هورمونی، مصرف قرص‌های ضدبارداری و قرارگرفتن در معرض آفتاب ایجاد می‌شود. تجویز برخی کرم‌ها به کاهش علائم ملاسما کمک می‌کند و در مقابل استفاده از کرم‌های ضد آفتاب موجب وخامت بیشتر بیماری خواهد شد. درمان با لیزر و لایه‌برداری شیمیایی نیز احتمالا موثر واقع می‌شود.
۳. ویتیلیگو: با کاهش تعداد سلول‌های ملانوسیت در بدن لکه‌های سفید و صافی روی پوست ایجاد می‌شود. برای این اختلال هیچ راه درمانی وجود ندارد؛ اما روش‌هایی نظیر رنگ‌آمیزی پوست، نور درمانی ماوراء بنفش، دارو‌های حساس به روشنایی پوست، کرم‌های کورتیکواستروئید و جراحی ازجمله اقدامات کمکی موثر به‌شمار می‌روند.
۴. کاهش رنگ‌دانه‌ها پس از آسیب‌دیدگی پوست: گاه بدن به‌دنبال سوختگی، تاول‌زدگی یا آلوده شدن پوست قادر به جایگزین کردن ملانین در منطقه آسیب‌دیده نیست. این بیماری نیازی به درمان ندارد و شما در صورت ناراحتی می‌توانید منطقه صدمه دیده را با مواد آرایشی بپوشانید.
۵. پارکینسون: در این بیماری با مرگ سلول‌های مغزی در ناحیه‌ای موسوم به substantia nigra میزان نوروملانین مغز افزایش پیدا می‌کند. به‌طور معمول با افزایش سن سطح نوروملانین در مغز بیشتر می‌شود.
۶. از دست دادن شنوایی: به‌نظر می‌رسد که ملانین بر قوه شنوایی انسان تاثیرگذار است. تحقیقات انجام شده ارتباط میان سطوح پایین ملانین و اختلالات کم‌شنوایی یا ناشنوایی را نشان می‌دهند.
آیا بالا بودن ملانین نیز خطرناک است؟
بالا بودن میزان ملانین در بدن نیز به اندازه پایین بودن آن می‌تواند خطرساز باشد. عوارضی که ممکن است به علت بالا بودن میزان ملانین در بدن ایجاد شوند، عبارت‌اند از:
۱. کمبود ویتامین D: میزان بیش از حد ملانین می‌تواند به کمبود ویتامین D منجر شود. سنتز ویتامین D از طریق نور خورشید ایجاد می‌شود؛ زیرا ماده اولیه را به شکل فعال تبدیل می‌کند. افرادی که بیش از حد ملانین دارند، با داشتن ملانین به عنوان محافظی که مانع از جذب نور خورشید می‌شود، مستعد ابتلا به کمبود ویتامین D هستند، درحالی که جذب نور خورشید برای تشکیل ویتامین D مورد نیاز است. این مسأله همچنین می‌تواند باعث سایر بیماری‌ها ازجمله مشکلاتی مانند پوکی استخوان و راشیتیسم شود. ویتامین D علاوه‌بر اینکه برای حفظ استخوان‌ها و ساختار کلی بدن مفید است، در جذب کلسیم و فسفر نیز نقش دارد. لازم است هنگام بیرون آمدن برای برنزه کردن میزان ویتامین D بدن خود را بررسی کنید.
۲. هیپرپیگمانتاسیون: قرار گرفتن در معرض بیش از حد نور خورشید به منظور تقویت سطح ملانین می‌تواند باعث افزایش فشار خون شود و درنهایت سبب ایجاد لکه‌های تیره، ملاسما و لکه‌های پیری شود.
چگونه میزان ملانین در بدن را افزایش بدهیم؟
روند پیچیده تولید ملانین یعنی ملانوژنز با عوامل مختلفی تحریک می‌شود که می‌تواند در افزایش سطح ملانین در بدن تأثیر بگذارد. ما با استفاده از روش‌های مختلفی می‌توانیم میزان ملانین در بدن را افزایش بدهیم:
الف) مواد غذایی ملانین‌ساز
مصرف برخی از مواد مغذی به تولید ملانین کمک می‌کند و به طور کلی سلامت پوست را افزایش می‌دهند که عبارت‌اند از:
۱. آنتی اکسیدان‌ها: آنتی اکسیدان‌ها قوی‌ترین مواد غذایی ملانین‌سازهستند؛ همچنین ریزمغذی‌هایی که از گیاهان دریافت می‌کنیم، بهترین آنتی اکسیدان شناخته می‌شوند و در افزایش ملانین تاثیر دارند. گیاهان دارای آنتی اکسیدان شامل هویج، لیمو، گوجه، کلم بروکلی، توت فرنگی، سیب، پیاز، فلفل دلمه‌ای، کاهو، چای سبز و … هستند. خوردن غذا‌های حاوی این مواد به همراه مصرف مواد معدنی و ویتامین‌ها سطح ملانین پوست را برای جلوگیری کامل از سرطان پوست بالا می‌برند.
۲. ویتامین A: این ویتامین برای داشتن پوستی سالم بسیار مهم است. ویتامین A از طریق غذا‌هایی که می‌خوریم، تامین می‌شود. سبزیجاتی که دارای بتاکاروتن هستند، ویتامین A دارند. از آنجایی که ویتامین A به عنوان یک آنتی اکسیدان عمل می‌کند، منابع غذایی آن‌ها مشابه یکدیگر است. این مواد شامل هویج، اسفناج، کلم بروکلی، فلفل دلمه‌ای، کدو، زردآلو، ذرت، کاسنی، رازیانه، آویشن و… می‌شوند. از بین این گیاهان می‌توانید موارد مشترک را انتخاب کنید تا تمامی الزامات بدن برای افزایش ملانین مهیا شود. اگر در مواردی تغذیه این مواد موجب افزایش ملانین نشود، حتما سلامت پوست و کیفیت آن را بهبود می‌بخشد. با این حال باید توجه داشت که ویتامین A یک ویتامین محلول در چربی است؛ بنابراین در بدن نیز تولید می‌شود و نباید بیش از حد آن را وارد بدن کنیم. میزان ویتامین A مورد نیاز برای بدن خانم‌ها روزانه ۷۰۰ میلی گرم و آقایان ۹۰۰ میلی گرم است. کودکان به ویتامین A کم‌تری نیاز دارند. خانم‌های باردار نباید از این مقدار بیشتر مصرف کنند؛ زیرا برای جنین خطرناک خواهد بود.
۳. ویتامین E: همانند ویتامین A، ویتامین E نیز یک آنتی اکسیدان است. ویتامین E بیشتر از اینکه در افزایش ملانین تاثیر داشته باشد از پوست در برابر نور آفتاب و اشعه فرابنفش محافظت می‌کند. این ویتامین در کلم بروکلی، اسفناج، روغن‌های خوراکی، غلات و آجیل یافت می‌شود.
۴. ویتامین C: این ویتامین پوست را برای تولید ملانین بیشتر تحریک می‌کند. گیاهان حاوی فلفل، لیمو، گوجه، اسفناج، سیب زمینی، کیوی، سیر و … سرشار از ویتامین C هستند.
ب) راه‌های دیگر برای افزایش ملانین
۱. برنزه کردن: یک روش قطعی برای احیای سطح ملانین قرار گرفتن در معرض نور خورشید است. اگرچه دراز کشیدن و حمام آفتاب گرفتن می‌تواند مشخصه رنگی خاصی به پوست شما بدهد، خطر ابتلا به سرطان پوست مانند سرطان ملانوم را افزایش می‌دهد. خوشبختانه محصولات مختلفی در بازار موجود است که می‌توان از آن‌ها به عنوان سپر برای اثرات مضر قرار گرفتن در معرض نور خورشید استفاده کرد. به افراد مستعد آسیب خورشید، افرادی با رنگ پوست روشن و افرادی که تمایل به برنزه کردن پوست دارند، توصیه می‌شود که هربار بیرون هستند، از هر نوع ضد آفتابی استفاده کنند تا هرگونه آسیب ناشی از اشعه ماوراء بنفش خورشید را تحمل کنند. قرار دادن پوست برهنه‌تان در معرض نور خورشید به مدت ۱۵ دقیقه در هر روز می‌تواند به تولید ملانین کمک کند؛ همچنین می‌توانید از منابع مصنوعی اشعه ماوراء بنفش مانند غرفه‌های برنزه کردن و تخت‌های برنزه استفاده کنید.
۲. استفاده از قرص‌های مخصوص: قرص‌های برنزه کردن به صورت بدون نسخه به فروش می‌رسند، می‌توانید برای برنزه شدن خود از آن‌ها استفاده کنید. ماده فعال قرص‌های مذکور بیشتر کاروتنوئید و کانتاکسانتین است. متوسل شدن به چنین قرص‌هایی می‌تواند به پوست شما کمک کند رنگ نارنجی مایل به قهوه‌ای پیدا کند؛ اگرچه مصرف این قرص‌ها توصیه نمی‌شود. قبل از شروع مصرف مکمل همیشه برای تایید با پزشک خود صحبت کنید؛ به خصوص اگر در حال مصرف داروی خاصی هستید.
۳. برنزه کننده‌های تجاری: برنزه کننده‌های آفتابی محصولات تجاری هستند که در بازار به فروش می‌رسند و می‌توانند مشخصه‌ای به رنگ پوست شما اضافه کنند. چنین محصولاتی را می‌توان روی پوست اعمال کرد تا پوست برنزه به نظر برسد. این محصولات به شکل لوسیون‌ها، کرم‌ها، ژل‌ها و اسپری‌ها وجود دارند و رنگ ایجاد شده بعد از مدتی ناپدید می‌شود. همیشه برنزه کننده‌های حاوی دی هیدروکسی ساکتون (DHA) را انتخاب کنید. DHA کار مشابه با ملانین را انجام می‌دهد و اثرات مضر اشعه خورشید را مسدود می‌کند.
چگونه میزان ملانین در بدن را کاهش بدهیم؟
اشاره شد که میزان بالای ملانین در بدن نیز ممکن است عوارضی داشته باشد، برای همین برخی از افراد که با چنین وضعیتی درگیر هستند، احتمالا علاقه داشته باشند تا میزان ملانین بدن خود را کاهش بدهند. برای این کار نیز راه حل‌هایی وجود دارد که عبارت‌اند از:
۱. پوست بدن خود را در معرض تابش نور خورشید قرار ندهید.
۲. استفاده از لوازم و مواد آرایشی پوستی
۳. استفاده از مزوتراپی
۴. استفاده از روش‌های لایه برداری
۵. استفاده از بازدارنده‌هایی همچون کوجیک، اسید اسکوربیک، آربیتون و… که از آن‌ها به صورت فرمولاسیون خاصی استفاده می‌شود و در نواحی مشکل‌دار پوست اعمال می‌شوند.
