تغییر چیدمان خوراکی‌ها در سفره خانوار؛ کاهش مصرف برنج و نان
بررسی جزئیات گزارش بودجه خانوار شهری بانک مرکزی در سال۱۴۰۲ حاکی از تغییر چیدمان خوراکی‌ها در سفره خانوار طی یک دهه اخیر است. آمارها نشان می‌دهد در سال‌های پس از تحریم و شوک ارزی۱۳۹۷، مصرف اغلب کالاهای اساسی خوراکی همچون برنج و نان که قوت غالب جامعه را تشکیل می‌دهد، کاهش یافته است. علاوه بر این در میان انواع کالاهای پروتئینی، از مصرف گوشت قرمز و گوشت ماهی کاسته شده و بر مصرف گوشت مرغ و تخم‌مرغ در خانوار افزوده شده است.
به گزارش دنیای اقتصاد، پایین ماندن نسبی قیمت مرغ و تخم‌مرغ نسبت به گوشت قرمز و گوشت ماهی عامل تغییر خوراک خانوار شهری است. علاوه بر این، در میان انواع لبنیات نیز، مصرف شیر و ماست نسبت به سال۱۳۹۳ کاهش یافته، اما مصرف برخی انواع لبنیات همچون پنیر افزایش یافته است. به‌طور کلی بررسی آماری مقدار مصرف اکثر کالاهای اساسی نشان می‌دهد سفره خانوار شهری در سال۱۴۰۲ نسبت به سال۱۳۹۳ کوچک‌تر شده است.
بانک‌مرکزی با نمونه‌گیری از بودجه‌خانوارهای شهری به بررسی وضعیت رفاهی جمعیت شهری پرداخته است. براساس این آمار، میزان مصرف کالاهای اساسی همچون برنج، گوشت دام، انواع نان و… در طول یک دهه‌کاهش یافته‌است، به‌عبارتی رفاه خانوار ایرانی پس از آسیب‌های واردشده در سال‌های پایانی دهه۱۳۹۰به‌خاطر تحریم‌ها، به‌رغم بهبود نسبی وضعیت در سال‌های اولیه دهه۱۴۰۰، هنوز به سال۱۳۹۳ نرسیده‌است.
اهمیت مطالعه بودجه خانوار
یکی از اساسی‌ترین مطالعات آماری که به‌منظور نیل به اهداف مختلف اقتصادی و اجتماعی، در اغلب کشورهای جهان صورت می‌گیرد، بررسی بودجه‌خانوار است. از طریق این بررسی می‌توان به چگونگی هزینه‌ها و درآمدهای خانوارها و روند تغییرات آن‌ها و نیز آمار و اطلاعات گوناگون دیگر پی‌برد. مهم‌ترین اهداف این بررسی شناسایی الگوها و عادات مصرفی خانوارها و مطالعه در مورد روند تغییرات آن‌ها در اثر تحولات اقتصادی و اجتماعی است.
تعیین ضرایب اهمیت کالاها و خدمات مورد مصرف خانوارها به‌منظور محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی نیز انجام می‌شود. در این بررسی، سهم هزینه‌های مختلف در هزینه کل خانوارها تعیین می‌شود و چگونگی مصرف در بین طبقات مختلف جامعه مشخص می‌گردد تا تصمیمات مناسبی در مورد تامین رفاه نسبی و حداقل معیشت اتخاذ شود.
همچنین برآورد کلیه هزینه‌های مصرفی خانوارها به‌منظور استفاده در محاسبات ملی نیز انجام می‌شود. علاوه‌بر این، ارزیابی اثرات اقتصادی و اجتماعی برنامه‌های دولت در وضع زندگی خانوارها از نظر ترکیب هزینه‌های مصرفی آن‌ها صورت می‌گیرد. همچنین برآورد میزان تولید بعضی از کالاهای مورد مصرف خانوارها که از طرق دیگر به سهولت قابل‌محاسبه نیست، انجام می‌شود. در این بررسی، حساسیت درآمدی تقاضا، میل نهایی به مصرف و میل نهایی به پس‌انداز در جامعه محاسبه می‌شود و شاخص‌های مختلف در زمینه چگونگی توزیع درآمد نیز محاسبه می‌شود.
چرا رفاه خانوار سقوط کرد؟
بانک‌مرکزی با نمونه‌گیری از بودجه‌خانوارهای شهری به بررسی وضعیت رفاهی جمعیت شهری پرداخته است. براساس این آمار، متوسط هزینه ناخالص سالانه یک خانوار شهری حدود ۳۴۰میلیون‌تومان بوده‌است. این رقم نسبت به سال‌قبل از آن، ۴۸.۳درصد افزایش یافته‌است، اگرچه این رشد براساس ارقام اسمی و بدون‌توجه به تورم اعلام‌شده‌است با این حال، در صورت درنظرگرفتن تورم حدود ۳۵درصدی سال۱۴۰۲، می‌توان گفت وضعیت رفاهی خانوارهای شهری تاحدودی بهبود یافته‌است.
البته با توجه به آسیب‌های واردشده به رفاه خانوار در سال‌های پایانی دهه۱۳۹۰، می‌توان گفت وضعیت رفاهی خانوار هنوز آسیب‌های واردشده را کامل جبران نکرده‌است. علاوه‌بر این، ریسک‌های مختلف سیاسی و اقتصادی رفاه خانوار را در سال۱۴۰۳ و سال‌های بعد تهدید می‌کنند.
بررسی آمارهای مربوط به میزان مصرف کالاهای اساسی در طول زمان نشان می‌دهد میزان مصرف کالاهایی همچون گوشت دام، برنج، انواع نان، انواع ماهی، انواع ماست و انواع چای از سال۱۳۹۳ تاکنون با کاهش روبه‌رو شده‌است. در این میان مردم فرآورده‌هایی همچون گوشت مرغ و پرندگان را به‌خاطر قیمت ارزان‌تر جایگزین گوشت دام کرده‌اند.
به‌نظر می‌رسد افزایش قیمت شدید گوشت دام عامل بروز این وضعیت شده‌است. با توجه به آمارها می‌توان گفت رفاه خانوار ایرانی در طول سال‌های پایانی دهه۱۳۹۰، به‌شدت تضعیف شده‌است با این حال، این روند، در سال‌های آغازین دهه۱۴۰۰ با بهبود نسبی روبه‌رو شده‌است. البته این بهبود در سطحی نبوده‌است که آسیب‌های دهه۱۳۹۰ را جبران کند. به‌نظر می‌رسد به‌رغم بهبود در سال‌های اولیه دهه۱۴۰۰، ادامه‌یافتن این روند بهبود در سال‌های آینده در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
به گفته کارشناسان مهم‌ترین عامل بهبود وضعیت رفاه خانوار در چند سال‌اخیر، افزایش صادرات نفتی و گشایش‌های دیپلماتیک منطقه‌ای در دوره ریاست‌جمهوری جو بایدن در آمریکا بوده‌است، با این‌حال نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال۲۰۲۴ پیروزی دونالد ترامپ بود. اینکه سیاست ترامپ در قبال ایران و سیاست ایران در مقابل ریاست‌جمهوری ترامپ چه خواهد بود هنوز مشخص نیست؛ اما به‌نظر می‌رسد تداوم رشد نفتی سال‌های اخیر، در سال‌های آینده با عدم‌اطمینان زیادی همراه باشد.
جزئیات آماری بودجه خانوار
براساس اعلام بانک‌مرکزی در بررسی بودجه‌خانوار در سال۱۴۰۲ متوسط هزینه ناخالص سالانه یک خانوار شهری بالغ‌بر ۳۴۰.۵میلیون‌تومان (ماهانه حدود ۲۸.۵میلیون‌تومان) بود که نسبت به سال‌قبل از آن ۴۸.۳درصد افزایش داشته‌است. از کل این مبلغ، ۲۹.۹درصد (بالغ‌بر ۱۰۱.۷میلیون‌تومان) سهم گروه هزینه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها است که نسبت به سال۱۴۰۱ معادل ۴۴درصد افزایش داشته‌است. در بین اقلام گروه هزینه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها بیشترین سهم از کل هزینه ناخالص (معادل ۷.۸درصد) متعلق به هزینه انواع گوشت بود.
البته باید توجه کرد؛ تمامی آمارهای اعلامی در این بررسی مبتنی بر ارقام اسمی است و با توجه به تورم تعدیل نشده‌است، پس از آن به‌ترتیب هزینه میوه‌های تازه با ۵درصد، شیر و فرآورده‌های آن و تخم پرندگان با ۳.۸درصد، سبزی‌های تازه با ۳.۶درصد، آرد، رشته و غلات با ۲.۴درصد و هریک از زیرگروه انواع نان و بیسکوئیت، روغن‌ها و چربی‌ها و خشکبار و آجیل با ۱.۱درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند. براساس نتایج این بررسی از کل هزینه ناخالص خانوار، ۰.۴درصد (بالغ‌بر ۱.۳میلیون‌تومان) به گروه هزینه دخانیات اختصاص داشته که در مقایسه با سال۱۴۰۱.۴۴. ۴درصد افزایش داشته‌است.
در این سال‌از کل هزینه‌های ناخالص خانوار ۳.۹درصد (حدود ۱۳.۳میلیون‌تومان) به گروه هزینه پوشاک و کفش اختصاص داشت که نسبت به سال۱۴۰۱ معادل ۴۸.۱درصد افزایش داشته‌است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد؛ ۳۴.۷درصد از کل هزینه ناخالص یک خانوار (بالغ بر ۱۱۸.۲میلیون‌تومان) مربوط به گروه هزینه مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها بود که نسبت به سال‌قبل ۴۶.۹درصد افزایش داشته‌است. در سال۱۴۰۲ از کل هزینه‌های ناخالص خانوار ۳.۹درصد (بالغ بر ۱۳.۳میلیون‌تومان) به گروه هزینه لوازم، اثاث و خدمات مورداستفاده در خانه اختصاص داشت که در مقایسه با سال۱۴۰۱ معادل ۴۵.۶درصد افزایش نشان می‌دهد.
براساس نتایج این بررسی از کل هزینه‌های ناخالص خانوار، ۴.۹درصد به گروه هزینه بهداشت و درمان، ۹.۸درصد به گروه هزینه حمل‌ونقل، ۱.۵درصد به گروه هزینه ارتباطات، ۱.۳درصد به گروه هزینه تفریح و امور فرهنگی، ۰.۸درصد به گروه هزینه تحصیل، ۲.۴درصد به گروه هزینه رستوران و هتل و ۶.۵درصد به گروه هزینه کالاها و خدمات متفرقه اختصاص داشته‌است. یافته‌های این بررسی نشان می‌دهد؛ در مقایسه با سال۱۴۰۱ هزینه گروه‌های بهداشت و درمان ۵۰.۸درصد، حمل‌ونقل ۵۷.۸درصد، ارتباطات ۳۷.۱درصد، تفریح و امور فرهنگی ۷۷.۳درصد، تحصیل ۵۱.۱درصد، رستوران و هتل ۷۱.۸درصد و کالاها و خدمات متفرقه ۵۲.۹درصد افزایش داشته‌است.
