سراب نفت در ویرانه‌های شام
صنعت نفت و گاز سوریه، در کنار کشاورزی، زمانی شریان اصلی اقتصاد این کشور بود و سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ بین‌المللی همچون شل و توتال انرژی در آن نشان‌دهنده جایگاه راهبردی این بخش‌ها در اقتصاد ملی این سرزمین بود. این صنعت نه‌تنها بخش عمده‌ای از درآمدهای ارزی کشور را تامین، بلکه نقشی کلیدی در تامین انرژی داخلی و افزایش قدرت چانه‌زنی سوریه در صحنه بین‌المللی ایفا می‌کرد، با این‌حال جنگ داخلی که از سال۲۰۱۱ آغاز شد، تمامی این معادلات را بر هم زد و پایه‌های اقتصادی سوریه را به‌شدت متزلزل کرد.
به گزارش دنیای اقتصاد، پیش از شروع جنگ، تولید نفت‌خام سوریه به ۴۰۰هزار بشکه در روز می‌رسید و به این کشور اجازه می‌داد نه‌تنها نیازهای داخلی خود را به‌طور کامل برآورده کند، بلکه مازاد تولید خود را به بازارهای بین‌المللی صادرکرده و از این طریق درآمدهای ارزی قابل‌توجهی کسب کند. در کنار آن، تولید گاز طبیعی سوریه نیز با حدود ۳۱۶میلیون فوت‌مکعب در روز نقش مهمی در تامین انرژی این کشور داشت.
این مقادیر قابل‌توجه از تولید، نشان‌دهنده ظرفیت بالای صنعت انرژی سوریه پیش از بحران بود، اما جنگ داخلی به‌سرعت تمامی این دستاوردها را از بین برد. زیرساخت‌های کلیدی نفت و گاز سوریه در جریان جنگ به‌شدت آسیب دیدند و برخی تاسیسات مهم یا به‌طور کامل نابود شدند یا در مناطقی قرارگرفتند که تحت‌کنترل گروه‌های مخالف یا نیروهای غیردولتی بودند.
میدان‌های نفتی و گازی در شمال‌شرقی سوریه که بخش عمده‌ای از منابع انرژی کشور در آنجا قرار دارد، برای مدت‌ها به میدان جنگ و منازعات میان دولت، گروه‌های مسلح مخالف و حتی نیروهای خارجی تبدیل شد. این وضعیت نه‌تنها تولید نفت و گاز را مختل کرد، بلکه هزینه‌های سنگینی را برای تعمیر و بازسازی زیرساخت‌ها به‌همراه آورد. از سوی دیگر، تحریم‌های سختگیرانه غرب، به‌ویژه از سوی ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا، به مشکلات موجود دامن‌زدند.
آسیب‌پذیری در برابر فشارها
این تحریم‌ها دسترسی سوریه به فناوری‌های پیشرفته، تجهیزات کلیدی و حتی خدمات مالی و بیمه‌ای را مسدود کرد و عملا هرگونه تلاش برای بازسازی این صنعت را به تعویق انداخت و دمشق را به واردات انرژی از کشورهای دیگر از جمله ایران و عراق وابسته کرد که نتیجه آن آسیب‌پذیری دربرابر فشارهای خارجی بود. در حال‌حاضر، تولید نفت سوریه به حدود ۸۰هزار بشکه در روز کاهش‌یافته‌است. این رقم کمتر از یک‌چهارم تولید پیش از جنگ است و به هیچ‌وجه پاسخگوی نیازهای داخلی و نیاز به صادرات برای تامین درآمدهای ارزی نیست.
در عین حال، بسیاری از میدان‌های نفتی به‌دلیل خسارت‌های ناشی از جنگ یا فقدان سرمایه‌گذاری و فناوری پیشرفته، با ظرفیت پایین یا به‌طور کامل تعطیل هستند. مشکلات موجود در صنعت نفت و گاز سوریه به ابعاد فنی و اقتصادی محدود نمی‌شود. جنگ داخلی که تنش‌های قومی و فرقه‌ای را تشدید کرد، ساختار سیاسی کشور را نیز به‌شدت تضعیف کرده‌است.
نبود دولت مرکزی قوی و وجود گروه‌های مختلفی که کنترل بخش‌هایی از کشور و منابع آن را در دست دارند، چالش‌های مدیریتی را نیز به معضلات این صنعت افزوده است. گروه‌های غیردولتی، از جمله نیروهای کرد و برخی گروه‌های شورشی، بخش‌هایی از میدان‌های نفتی را تحت‌کنترل خود دارند و از آن‌ها برای تامین منابع مالی خود استفاده می‌کنند. این وضعیت باعث‌شده که بازگشت به یک نظام متمرکز مدیریتی در بخش انرژی به یکی از پیش‌شرط‌های بازسازی این صنعت تبدیل شود.
به‌طور کلی، صنعت نفت و گاز سوریه به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد این کشور، در نتیجه سال‌ها جنگ و تحریم به حالت بحرانی رسیده‌است. بازسازی این بخش نیازمند رفع تحریم‌ها، جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و ایجاد ثبات سیاسی است. بدون این اقدامات، چشم‌انداز بازگشت صنعت انرژی سوریه به‌جایگاه پیشین خود همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی خواهد ماند.
پیامد اصلی تحریم‌ها
یکی از پیامدهای اصلی این تحریم‌ها، ممنوعیت حمل‌ونقل نفت‌خام و محصولات نفتی تولیدشده در سوریه است. این محدودیت نه‌تنها امکان صادرات نفت را از سوریه گرفته، بلکه دسترسی این کشور به ارز و منابع مالی لازم برای بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده را نیز قطع کرده‌است. از سوی دیگر، محدودیت در دسترسی به تجهیزات و فناوری‌های کلیدی صنعت نفت و گاز، روند احیای این بخش را بیش از پیش پیچیده کرده‌است.
بدون دسترسی به فناوری‌های مدرن و تجهیزات پیشرفته، تعمیر و بازسازی تاسیسات حیاتی نظیر پالایشگاه‌های بانیاس و حمص عملا غیرممکن شده‌است. این وضعیت صنعت انرژی سوریه را در شرایط رکود قرارداده و تولید نفت و گاز این کشور را به سطوح ناچیزی کاهش داده‌است. تحریم‌ها علاوه‌بر این، ارائه خدمات بیمه‌ای به شرکت‌ها و نهادهای مرتبط با صنعت انرژی سوریه را نیز ممنوع کرده‌اند.
نبود پوشش بیمه‌ای باعث‌شده که حتی در مواردی که برخی شرکت‌های کوچک یا کشورهای هم‌پیمان سوریه تمایل به تجارت انرژی با این کشور داشته باشند، امکان انتقال کالا و نفت به دلیل نبود ضمانت‌های مالی فراهم نشود؛ این در حالی است که محدودیت‌های مالی و سرمایه‌گذاری خارجی نیز به‌طور هم‌زمان مانع از اجرای هرگونه برنامه توسعه‌ای در بخش انرژی سوریه شده‌اند.
تحریم‌های ایالات‌متحده در مقایسه با اتحادیه اروپا ابعاد گسترده‌تری دارند و شامل ممنوعیت صادرات خدمات، سرمایه‌گذاری جدید در زیرساخت‌های انرژی و واردات نفت و محصولات نفتی از سوریه می‌شوند.
افزایش شدید قیمت سوخت به دلیل کمبود عرضه، فشار اقتصادی مضاعفی را بر مردم سوریه واردکرده و سطح زندگی آن‌ها را به‌طور قابل‌توجهی پایین آورده‌است. لغو یا کاهش تحریم‌ها می‌تواند گامی مهم در بازسازی اقتصاد و صنعت انرژی سوریه باشد، با این‌حال تحقق این هدف نیازمند برآورده‌شدن مجموعه‌ای از پیش‌شرط‌هاست که از جمله آن‌ها می‌توان به ایجاد ثبات سیاسی و تقویت نهادهای مدیریت منابع انرژی اشاره کرد.
در شرایط فعلی، نهادهایی نظیر وزارت نفت سوریه و شرکت ملی نفت این کشور برای مدیریت شفاف و کارآمد منابع نیازمند اصلاحات ساختاری هستند. علاوه‌بر این، بازگشت شرکت‌های بین‌المللی به بازار انرژی سوریه نیز به تصمیم‌گیری‌های سیاسی و توافق‌های بین‌المللی وابسته است. تحریم‌های کنونی به‌نوعی به «گره کور دریایی» تبدیل شده‌اند که بازکردن آن‌ها نیازمند هماهنگی و تلاش‌های گسترده در سطح بین‌المللی است.
از یک‌سو، برخی کشورها و شرکت‌های خارجی برای بازگشت به سوریه اعلام آمادگی کرده‌اند؛ اما از سوی دیگر، زیرساخت‌های آسیب‌دیده، قراردادهای حقوقی قدیمی و نبود اطمینان از ثبات سیاسی موانعی جدی بر سر راه این بازگشت هستند. این وضعیت باعث‌شده که بازسازی صنعت انرژی سوریه علاوه‌بر جنبه‌های فنی و مالی، به تصمیم‌گیری‌های سیاسی پیچیده نیز وابسته باشد.
بازنگری در تحریم‌ها
با برکناری بشار اسد در ماه گذشته، اتحادیه اروپا در حال بررسی لغو تحریم‌های گسترده علیه سوریه است. در یک سند غیررسمی، کشورهای عضو اتحادیه اروپا پیشنهاد داده‌اند که ممنوعیت صادرات فناوری نفت و گاز، محدودیت‌های مربوط به پروژه‌های زیرساختی و تامین مالی و تحریم‌های مربوط به بخش انرژی سوریه لغو شوند. این اقدام می‌تواند تحول بزرگی در بازسازی صنعت نفت سوریه ایجاد کند، پس از سقوط اسد، عراق اعلام کرد؛ صادرات نفت‌خام به سوریه را متوقف می‌کند.
این تصمیم که شامل توقف صادرات روزانه ۱۲۰هزار بشکه نفت‌خام به سوریه می‌شود، فشار مضاعفی بر بحران انرژی این کشور وارد کرده‌است. علاوه‌بر این، تامین نفت از سوی ایران نیز متوقف‌شده‌است. این وضعیت باعث افزایش شدید قیمت سوخت در سوریه و کمبود گسترده در دوره انتقالی شده‌است. در نهایت، آینده صنعت انرژی سوریه به میزان موفقیت این کشور در غلبه بر این موانع و ایجاد شرایط مطلوب برای همکاری‌های بین‌المللی بستگی دارد.
بازسازی این صنعت می‌تواند نه‌تنها منبعی برای تامین درآمدهای مالی باشد، بلکه به‌عنوان نمادی از بازگشت ثبات و آغاز فصل جدیدی از همکاری‌های بین‌المللی نیز عمل کند، اما تحقق این هدف مستلزم تصمیم‌گیری‌های دقیق، مدیریت هوشمندانه منابع و هماهنگی در سطح داخلی و بین‌المللی است. بدون این اقدامات، صنعت انرژی سوریه همچنان در رکود باقی خواهد ماند و رویای بازگشت آن به روزهای پیش از جنگ محقق نخواهدشد.