«موسیقی ایران» یک ظرفیت ملی است که ناشناخته مانده است – اخبار سینمای ایران و جهان
سینماپرس: «احمد مسجدجامعی» قائم مقام ریاست مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با اشاره به اینکه کشفیات باستان‌شناسی شوش، قدمت موسیقی ایران را پنج هزار سال برآورده کرده است، گفت: موسیقی ایران یک ظرفیت ملی است که ناشناخته مانده است.
به گزارش سینماپرس، مسجدجامعی عصر یکشنبه ٢۵ آذرماه در سمینار پژوهشی «شناخت موسیقی ایرانی» اظهارکرد: موسیقی یکی از ساحت‌های ملی ایران است و قدمتی در حد کشفیات باستان‌شناسی دارد. در کشفیات باستان‌شناسی شوش، لوح‌هایی باقی مانده که بر روی آنها تصاویری از نوازندگان وجود دارد که این برآورد تاریخی پنج هزار ساله دارد.
وی گفت: هنر موسیقی در دوره‌های مختلف تاریخی استمرار پیدا کرده است، در شرایط کنونی، کشور ما را در دنیا به شعر و ادب می‌شناسند و شعر، ادب، موسیقی و هنر ما یکپارچه و به هم‌آمیخته است بدین معنا که نخستین شاعر ایرانی به معنای پدر شعر فارسی که دیوان مدون شعری از او باقی مانده است، ابوعبدالله رودکی پدر حوزه موسیقی هم است.
مسجدجامعی ادامه داد: شاید به افسانه شبیه باشد که وقتی او شعر «بوی جوی مولیان آید همی» را سرود و برای یکی از امیران سامانی خواند، او با شنیدن این شعر تحت تاثیر قرار گرفت و با شتاب از هرات به سمت بخارا بازگشت. این شاید اغراق باشد اما گوشه‌ای از حقیقت است که ظرفیت موسیقایی ایران را در آن روزگار و بکارگیری موسیقی در شعر نشان می‌دهد، بعدها روح‌الله خالقی بر روی این شعر آهنگسازی کرد و غلامحسین بنان و دیگر خوانندگان اجرا کردند.
وی افزود: همچنین شعر «ای ایران ای مرز پرگهر» اثر حسین گل گلاب، آهنگسازی خالقی و خوانندگی بنان یکی از آثار ماندگار را رقم زد؛ در شرایطی که ایران در اشغال کشورهای بیگانه بود، امکان حرکتی وجود نداشت و آن حرکت را این بیان موسیقایی شکل داد، در گزارش‌هایی آمده است که بخشی از ایران توسط شوروی اشغال شده بود و گروه‌های مزدور حزب دموکرات پیشه‌وری در آنجا مستقر شده بودند تا بخشی از ایران را به شوروی ملحق کنند و گروه‌های مقاومت با زمزمه کردن این اثر موسیقی، مقاومت خود را اعلام می‌کردند. این ظرفیت ملی است که در موسیقی، شعر و آواز نهفته است.
مسجد جامعی ادامه داد: احمد منزوی کتاب نسخ خطی فارسی در شبه قاره را تالیف کرده است، در این مجموعه حدود ۲۳ دیوان مجموعه شعر ذکر شده که در بیش از نیمی از آنها با نام شاعر آمده که موسیقیدان، نقاش، معمار یا ریاضیدان بودند یا تسلط به هندسه داشتند. براین اساس می‌توان نتیجه گرفت که موسیقی همان قدر که با شعر آمیخته با ریاضیات هم آمیخته است، یعنی نُت‌ها، علایم، نشانه‌ها، فاصله‌ها و صوت‌ها از منطق ریاضیات پیروی می‌کنند و ریاضیات چه نظم ذهنی ایجاد می‌کند و در عین حال چه علم بی گفت وگویی است و این چه حالتی است که از ریاضیات با این ویژگی‌هایی که دارد، لطیف‌ترین آهنگ‌ها، نواها و سرودها نواخته می‌شود و بیشترین تاثیر را دارد.
ماندگاری موسیقی با نظریه، حکمت و فلسفه
وزیر اسبق فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود اظهار کرد: هنر بدون نظریه ماندگار نیست، اگر موسیقی ما ماندگار است، به این دلیل است که نظریه، حکمت و فلسفه پشت آن وجود دارد، ابن سینا یک حکیم جهانی است، در همه جای دنیا آثار او وجود دارد و آنها را ترجمه کردند، ابن سینا موسیقیدان بزرگی است. همچنین زریاب که موسیقی ایران را به اسپانیا برد و در آنجا بسط داد.
مسجدجامعی گفت: فارابی نیز یک معلم است، مکتب موسیقایی دارد. کتاب فارابی ام‌الکتاب موسیقی برای علاقه‌مندان این حوزه است. بنابراین موسیقی، نظریه، فلسفه، تفکر و تعقل دارد و یک علم است و پژوهش در این حوزه ضروری است. ما با این سابقه موسیقایی که در طول تاریخ داریم، موسیقی نظامی هم به آن اضافه شد که موسیقی نظامی را براساس آموزش‌های لومر می‌دانند. ما موسیقی رزمی هم داریم. در شاهنامه ماندگار فردوسی نیز موسیقی را در حالت‌های مختلف، بزمی و رزمی می‌بینیم. شاهنامه از فرهنگ موسیقی هم پشتیبانی می‌کند، سازهای موسیقی در آن نامبرده شده و اکنون بعضی از اساتید موسیقی این سازها را می‌سازند.
وی خاطرنشان کرد: موسیقی ایران یک ظرفیت ملی است که ناشناخته مانده است، در گوشه‌های مختلف موسیقی که نام تک تک نقاط کشور همچون گوشه اصفهان از قبل از اسلام وجود دارد، اینها اتفاقی نبوده است. در دوره‌ای موسیقی سنتی را شکل دادند و سازهای آن از نقاط مختلف کشور گردآوری شده که این سازها ملی است یعنی نوازندگان آنها در همه جای ایران یافت می‌شوند. وقتی زبان فارسی عنصر ملی است یعنی در همه جای کشور قابل فهم، خوانده و شنیده می‌شود، اگر نوا، ساز و شعری را در همه جای کشور بتوانند به کار ببرند، ملی است و یک ظرفیت ملی و بین‌المللی با رویکرد ایرانی محسوب می‌شود که باید به این موضوع بها داده شود.
مسجدجامعی در ادامه با اشاره به سفرنامه‌های گردشگران خارجی از ایران اظهارکرد: در این سفرنامه‌ها در مواردی اقتباس سایر هنرها از جمله موسیقی از تجدد بیان شده است، به عنوان مثال گفته شده ایرانیان وقتی موسیقی ایرانی می‌نوازند، چه لطف و صفایی دارد و چقدر شنیدنی و دلنشین است و وقتی موسیقی غربی اجرا می‌کنند، گوش خراش است.
قائم مقام ریاست مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: باید از ظرفیت موسیقی بهره‌مند شویم، از داشته‌های خود غافل نباشیم و آنها را روزآمد کنیم. به اوج و اعتلای موسیقی ایرانی بیفزاییم، با توجه به بررسی‌های انجام شده، ۸۰ مدخل موسیقایی از اساتید برجسته همچون حسین میثمی، امیرحسین پورجوادی، نرگس ذاکر حسینی و ساسان فاطمی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی وجود دارد.
تئوری جامع در موسیقی دستگاهی نداریم
سلمان سالک موسیقیدان، آهنگساز، مدرس و نوازنده تار و سه‌تار در ادامه این سمینار درباره «بازشناسی مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی: جستاری در وجوه ممیزه گوشه» سخن گفت و اظهار کرد: در حوزه پژوهش در موسیقی، اولویت مطالعات باید مطالعات شنیداری باشد و مطالعات کتابخانه‌ای در اولویت دوم و در امتداد آن باشد و این امر به این علت است که موسیقی عنصرش صوت است و فقط می‌توان شنید و شناخت آن هم از راه سامعه به دست می‌آید.
وی گفت: ممکن است در مطالعات جانبی موسیقی مثل تاریخ، مواردی مربوط به فیزیک و ریاضی، مطالعات کتابخانه‌ای انجام داد اما مطالعه و تحلیل موسیقی نیاز به پرورش گوش و مطالعات شنیداری دارد. متاسفانه به نظرم برخی از کسانی که در حوزه پژوهش موسیقی فعالیت می‌کنند، در این زمینه قدری سستی کردند و بعضی از آثار را براساس سلیقه‌ای حذف کردند و نشنیدند.
سالک افزود: پژوهش اگر به قصد یادگیری، رفع ابهامات و پاسخ به پرسش‌ها باشد که در یک حوزه‌ای به وجود آمده است و نتیجه‌ای داشته باشد که در عمل فنی و حرفه‌ای به کار بیاید، اعتبار دارد و پژوهشی که برای ارتقای رتبه علمی و سابقه باشد، اعتباری ندارد و ما در حوزه موسیقی نیاز به پژوهش‌هایی داریم که در عمل به کار آید.
این آهنگساز بیان کرد: ما تاکنون یک تئوری موسیقی جامع که مناسب موسیقی دستگاهی باشد، نداریم تا بتوانیم آن را آموزش بدهیم و همه درباره آن اتفاق نظر داشته باشند و خیلی از جوانب دیگر در حوزه موسیقی همچنان مغفول ماندند.
وی با اشاره به موضوع دستگاه و جایگاه گوشه در موسیقی ایرانی اظهارکرد: دهه ۷۰ برای اینکه دستگاه‌های موسیقی را بهتر بشناسم، از طریق صفحات گرامافون، مطالعات شنیداری در این حوزه را آغاز کردم که اکنون قدمت آنها به ۱۲۰ سال می‌رسد، پیش از این مطالعات فکر می‌کردیم که در ظاهر دستگاه شامل قطعاتی است که به آن گوشه گفته می‌شود، یعنی هر دستگاه متشکل از تعدادی گوشه است که توسط اساتید گذشته جمع‌آوری و برای یادگیری مدون شدند و در کنار هم قرار گرفتند و به مرور به آنها ردیف گفتیم.
سالک گفت: در باطن ماجرا، دستگاه پیش از آنکه تعدادی گوشه، کنار قطعات باشند، به لایه‌های پنهان‌تری تقسیم می‌شوند که در موسیقی بین‌المللی و زبان امروزی تئوری موسیقی به آن مُد گفته می‌شود، در واقع دستگاه متشکل از ساختارهای مُدالی که با یک چینش خاصی در کنار هم قرار گرفتند و با منطق خاصی اجرا شوند.
این موسیقیدان افزود: گوشه‌ها عناصر فرمالی هستند که ساختارهای مُدال را به قطعات موسیقی تبدیل می‌کنند، یعنی دستگاه مجموعه‌ای مُدال است که خودش متشکل از چندین ساختار مُدال است که شاید در دوره‌هایی به آن مقام هم گفته شده است. موسیقی ما مقامی بوده است و هر مقام به صورت منحصر به فرد برای خودش شخصیت داشته و در قالب آن آهنگسازی اتفاق می‌افتاده و قطعات مختلفی ساخته می‌شد اما دستگاه، مقام‌ها را با چینش خاصی در کنار هم قرار داده که این اتفاق به مرور زمان و در طول چندین سده رخ داده است.
وجود تکنیک‌های جدی آوازی در تعزیه
فرزانه مجریان کارشناس و پژوهشگر موسیقی نیز درباره موضوع «تعزیه در گیلان: طبقه‌بندی و تحلیل مشاهدات میدانی» سخن گفت و اظهار کرد: دغدغه من تعزیه و موسیقی در تعزیه بود و به دلیل اینکه ساکن گیلان هستم، این غرابت کمک می‌کرد تا مواجهه نزدیکی با تاریخ تعزیه در گیلان و پژوهشگرانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، داشته باشم.
وی گفت: در اکثر متون، تعزیه نمایشی تعریف شده که با کمک موسیقی به بزرگداشت اسطوره می‌پردازد که به نظرم وزنه اصلی را برعهده نمایش گذاشتن، کمی مبهم بود. در مشاهدات میدانی خودم، بیش از آنکه اعضای تعزیه را درگیر نمایش یا تئاتر ببینم، درگیر سعی و کوشش در فراگیری موسیقی می‌دیدم. به نظرم در گذشته به دلیل نبود واژه مناسب یا محدودیت، کلمه نمایش به اشتباه به جای اجرا استفاده شده است، به دلیل اینکه در تعزیه تکنیک‌های نمایشی را نمی‌بینید اما تکنیک‌های جدی آوازی را می‌بینید، در این حوزه از مطالعه کتابخانه‌ای به نتیجه‌ای نرسیدم و این موضوع را نقطه نظر جدیدی در این حوزه می‌دانم.
مجریان افزود: تعزیه را متشکل از موسیقی و اجرا می‌دانم، نکته مهمی که در ساختار شکل‌گیری تعزیه با آن مواجه بودم این است که وقتی می‌خواهید یک اثر موسیقایی ولو مختصر را بشنوید، درآمد، شعر، تحریر، اوج و فرود می‌شنوید، باید چهار تا پنج عنصر اصلی در اثر موسیقایی حاضر شود تا بیان مطلبی صورت بگیرد.
این پژوهشگر موسیقی بیان کرد: در تمام نسخه‌های تعزیه که با آن مواجه بودم، از پنج قسمت مناجات، وداع، زره‌پوشی، رزم و رجز و شهادت تشکیل شده بود و گوشه‌های موسیقی که برای این قسمت‌ها انتخاب می‌شد، قرابت نزدیکی با ساختار موسیقی کلاسیک ما داشت، مثلا در مناجات، درآمد می‌شنویم، در رزم و رجز، موسیقی ریتمیک می‌شنویم و در قسمت شهادت اگر دستگاه و آوازی مدنظر باشد، در حالت فرود، اجرای موزیکال به پایان می‌رسد. براین اساس این فرضیه برایم قوی‌تر شد که اجرای موسیقی است که به مدد ادبیات روایت موسیقایی انجام می‌دهد و ما با نمایش مواجه نیستیم.
وی اظهار کرد: براساس مشاهداتم، تعزیه متاثر از ساختار اجتماعی بود، آن چیزی که در قبل از انقلاب ۱۳۵۷ و ساختار هرمی جامعه بود؛ در راس هرم قدرت وجود داشت، در میانه هرم اجراکنندگان و در بستر توده بودند، همین شکل در تعزیه هم است، در راس هرم، میرزا، تعزیه‌گردان که همه چیز تحت کنترل او است، در میانه شبیه‌خوانان، مخالف‌خوانان و نوازندگان ساز است و در بستر مخاطبان هستند که این هرم را می‌سازند که به نظرم این روند بعد از انقلاب و با تغییرات فرهنگی در جامعه، این روند تعزیه تغییر نکرد و باعث زوال آن شده است.
مجریان گفت: در تعزیه در طول تاریخ، دو جنبه خیر و شر وجود دارد و حاکمان با برگزاری تعزیه و حمایت از آن سعی می‌کردند که خود را خیر نشان دهند. تعزیه در گیلان که در حال فراموشی است، بیشتر اساتید پیشکسوت فوت کردند. براساس اسناد، تاریخ تعزیه به دیلمیان و گیلان برمی‌گردد، امیدواریم بتوانیم وجوه تاریخی تعزیه را اصلاح کنیم.
حمیدرضا گلستانی ثانی آهنگساز و مدرس دانشگاه که در حال حاضر در مقطع دکتری در دانشگاهی در ایرلند در حال تحصیل است، به صورت آنلاین در این سمینار حضور پیدا کرد و درباره موضوع «دستگاه» به مثابه طرح فرمال: تجربه‌ای در آهنگسازی معاصر، سخنرانی کرد.
نوید وزیری معاون گروه موسیقی مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و دبیری علمی سمینار نیز در ادامه با اشاره به فعالیت‌های موسیقایی این مرکز، گفت: یاد زنده یاد تقی بینش را گرامی می‌داریم که بیشترین تاثیر در بخش موسیقی مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی داشت و هنوز ردپای شیوه تحقیقی او را در این نهاد می‌بینیم، زنده یاد داریوش صفوت نیز جزء نخستین اساتید موسیقی در این مرکز بوده و اقدامات قابل توجهی را انجام داده است.
وی افزود: همچنین محققان و پژوهشگران برجسته‌ای همچون حسین میثمی، محمدرضا درویشی، ساسان فاطمی، امیرحسین پورجوادی با مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی همکاری دارند و در این سال‌ها مقالات متوسطی را ندیدم، مقالاتی که منتشر شده یا خوب یا عالی بودند.
وزیری بیان کرد: گروه موسیقی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی علاوه بر تحقیقات، پژوهش‌ها و تالیفات سعی دارد رویدادهایی همچون سمینار «شناخت موسیقی ایرانی» را در دستور کار قرار دهد و دست همکاری فعالان و پژوهشگران حوزه موسیقی که اهل قلم هستند و به دانایی در این حوزه علاقه‌مند هستند، می‌فشاریم و امیدواریم از دانش و توانمندی آنان بهره‌مند شویم.
دبیری علمی سمینار سپس به بررسی جنبه‌های آموزشی سازهای کوبه‌ای موسیقی کلاسیک ایرانی: مطالعه موردی دوره قاجار پرداخت.
همچنین در این سمینار علی بهرامیان عضو شورای عالی علمی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و پژوهشگر تاریخ صدر اسلام درباره اهمیت شناسایی مآخذ موسیقی ایران در قرون اولیه پس از اسلام، طینوش بهرامی نویسنده، پژوهشگر و مدرس موسیقی درباره تجزیه و تحلیل ردیف ابوالحسن خان صبا: یک بررسی سبک‌شناسانه مطالبی را عنوان کردند.
دونوازی بهاره فیاضی و گوهرناز مسائلی؛ بازاجرای قطعاتی از رکن الدین خان مختاری و بداهه‌پردازی در دستگاه و چهارگاه، گروهی نوازی اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی براساس معیارهای «مکتب صبا» از دیگر بخش‌های این سمینار بود.
سمینار پژوهشی «شناخت موسیقی ایرانی» عصر یکشنبه- ٢۵ آذرماه- به مناسبت روز ملی پژوهش با همکاری انجمن موسیقی ایران، خانه موسیقی ایران، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و خانه کتاب دِبا در مرکز همایش‌های بین‌المللی رایزن برگزار شد.
هفته پژوهش و فناوری دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مراکز آموزش عالی کشور امسال با شعار «پژوهش و فناوری پیشران جهش تولید با مشارکت مردم» به مدت یک هفته از ۲۳ تا ۲۹ آذرماه برگزار می‌شود.
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری چهارمین هفته آذرماه را با توجه به نامگذاری ۲۵ آذرماه به نام روز پژوهش به منظور ترویج فرهنگ پژوهش در کشور با کسب مجوز از شورای فرهنگ عمومی، به نام «هفته پژوهش» نامگذاری کرده است و مسئولیت برگزاری این هفته را به معاونت پژوهشی و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سپرد.
