چرا بعضی فیلم‌ها باعث خجالت می‌شوند؟ نگاهی به کم‌بینی فیلمسازی در ایران – آخرین تحولات سینمایی
سینماپرس: چند تن از عوامل جشنواره فیلم «کوثر» درباره حضور زنان در فیلم‌های سینمای ایران و لزوم تغییر نقش کلیشه‌ای که از زن در سینمای دفاع مقدس به تصویر کشیده می‌شود، صحبت کردند.
به گزارش سینماپرس، پنجمین دوره جشنواره فیلم «کوثر» پس از وقفه‌ای ۱۵ ساله مجدداً فعالیت خود را آغاز کرده است. دوره پنجم این رویداد سینمایی که به موضوع زنان می‌پردازد در چهار بخش شامل فیلم‌های سینمایی، داستانی بلند (تله فیلم)، مستند کوتاه و نیمه بلند، مستند بلند و آثار کوتاه داستانی، پویانمایی و نماهنگ برگزار می‌شود و ۷ محور کلی «پیگیری مطالبات مقام معظم رهبری در حوزه انقلابی‌گری زنان و پرچمداری آنها در نهضت اسلامی ایران»، «شناسایی و معرفی ظرفیت‌ها، استعدادها و توانمندی‌های زنان در حوزه‌های فرهنگی و هنری به منظور اثر بخشی مضاعف آنان در پیشبرد فرهنگ ایثار و مقاومت»، «توجه به نقش ارزنده زنان و معرفی ظرفیت‌های موجود جامعه هنری جهت کاهش آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه مقابله با تهاجم نرم دشمن و آندلسی کردن ایران»، «الگوسازی شخصیت‌های موفق علمی، فرهنگی و اجتماعی زنان ایثارگر ایران و جبهه مقاومت برای نسل‌های آینده و جهان اسلام به‌عنوان الگوی سوم زنان در جهان»، «تقویت فعالیت‌های جهادی، فرهنگی، هنری و رسانه‌ای در حوزه زنان»، «تبیین و تحکیم بنیان خانواده و لزوم افزایش جمعیت در پیشرفت و تعالی کشور»، «ایجاد بانک اطلاعاتی و مطرح کردن چهره‌های شاخص زنان نخبه کشور برای دسترسی جوانان» در دستور کار قرار دارد.
نقش زنان در خانواده و جامعه، مسائل و چالش‌های محوری زندگی زنان و … ازجمله موضوعاتی هستند که بازنمایی درست آنها در آثار سینمایی اهمیت زیادی دارد. چهره و شخصیت‌پردازی زنان در فیلم‌های دفاع مقدمی اغلب کلیشه‌ای و منفعلانه تصویر می‌شود و به نظر می‌رسد برای آسیب‌شناسی و جریان‌سازی این مسائل در حوزه سینما جشنواره‌های موضوعی مانند جشنواره فیلم «کوثر» می‌توانند نقش مؤثری ایفا کنند. برای بررسی نقش زنان در آثار سینمایی و به خصوص نقش زنان در سینمای مقاومت نشستی در خبرگزاری مهر برگزار کردیم که در این نشست انسیه شاه‌حسینی عضو شورای سیاستگذاری جشنواره فیلم «کوثر»، محمدجواد کاسه‌ساز دبیر بخش فیلمنامه‌های ۱۳۵ ثانیه‌ای این جشنواره و پرویز فارسیجانی عضو هیأت انتخاب حضور داشتند و هرکدام به بیان نقطه نظرات خود پرداختند.
در این گفت‌وگوی رسانه‌ای می‌خوانید:
*آقای کاسه‌ساز در ابتدای بحث لطفاً کمی درباره پنجمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم «کوثر» و بخش فیلمنامه‌های ۱۳۵ ثانیه این دوره توضیح دهید.
محمدجواد کاسه‌ساز: پنجمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم «کوثر» پس از ۱۵ سال دوباره کار خود را شروع کرده است. جشنواره «کوثر» پیش‌تر به نام جشنواره عفاف و حجاب مطرح بود و اکنون شعار «زیست عفیفانه» در آن بیشتر مطرح است زیرا زیست عفیفانه همه مفاهیم ازجمله حجاب، زندگی عفیفانه، خانواده، مادر، تربیت فرزند و … را در خود جای می‌دهد. فیلمنامه یکی از مهره‌های مهم سینما است که متأسفانه تاکنون خیلی جدی گرفته نشده است و دوستانی که فیلمنامه می‌نویسند انگیزه‌ای ندارند که از آنها حمایت شود. جشنواره تصمیم گرفت که از فیلمنامه‌نویسان حمایت کند و قرار بود که ما همزمان برای خود جشنواره تولیدات ۱۳۵ ثانیه‌ای داشته باشیم که متأسفانه فرصت نشد اما قرار است که فیلمنامه‌هایی که برگزیده می‌شوند، با حمایت مالی وزارت کشور اثر خودشان را تولید کنند و از این فیلم‌های برای جشنواره دوره بعد استفاده کنیم.
*پرداختن به مساله زنان در جامعه امروز مساله مهم و اجتناب‌ناپذیری است. فکر می‌کنید ورود به این موضوع در جامعه امروز ما چقدر با چند سال پیش تفاوت دارد؟ نحوه پرداختن به مساله زن و زیست عفیفانه و اینکه زنی را به عنوان الگو برای نسل جدیدی معرفی کنیم که خیلی از مسائل برایش شعاری است، از چه راهی امکان پذیر است تا به نوعی باشد که موضوع کلیشه‌ای نشود، مخاطب امروز فیلم را بپذیرد و حق مطلب نیز ادا شود. شما به عنوان پیشکسوتان این حوزه فکر می‌کنید چطور می‌شود به این حوزه ورود پیدا کرد تا به خروجی قابل اعتنایی دست پیدا کنیم؟
انسیه شاه‌حسینی: به عقیده من حضور زن در سینما خیلی عقب‌تر از حضور زن در اجتماع فعلی بود یعنی به خصوص پس از انقلاب اسلامی ایران زنان به دلیل شرایط و تلاطمی که در اجتماع به وجود آمد، جایگاهشان تغییر کرد. زنان در راهپیمایی‌های زمان انقلاب در صف اول قرار می‌گرفتند زیرا می‌گفتند که سربازان به زنان شلیک نمی‌کنند و خجالت می‌کشند به همین دلیل زنان سنگری بودند برای مردان مبارز. پیش از انقلاب زن در سینما مانند یک ابزار بود اما پس از انقلاب به دلیل سینمای استریلی که به وجود آمد زنی که در زمان مقاومت و اعتراض در خط مقدم قرار داشت، در فیلم‌های سینمایی در پستوی خانه نشسته بود. این زن دلاور در فیلم‌های دفاع مقدس ما در این حد نشان داده می‌شد که همسر یا فرزندش را با آئینه و قرآن بدرقه می‌کند تا به خط مقدم جنگ برود. اینگونه شد که زنان خودشان به جامعه آمدند و مسئولیت‌های اجتماعی را برعهده گرفتند. درنتیجه وقتی فیلمنامه‌نویسان با خواسته‌ها و تفکر و پوشش زنان جدید آشنا شدند، دریافتند که دیگر نمی‌توان زنان را مانند قدیم فقط پای سماور نشان داد زیرا دیگر مخاطب این شکل از شخصیت‌پردازی را باور نمی‌کند. ما در کشورمان مهندسی فرهنگی نداریم درنتیجه در این لجام گسیختگی هرکسی مساله و نقش زنانه را در فیلم از منظر خودش مطرح می‌کند؛ یک فیلمساز از منظر فروش، زن را به گونه‌ای در فیلمش نشان داد که در گیشه فروش داشته باشد. فرد دیگری که مساله‌اش انقلابی بود تفکرات خاص خودش را طوری مطرح کرد که یک زن مظلوم را به گونه‌ای منفعل روایت کرد. جشنواره‌های موضوعی در چنین شرایطی وظایف مهمی دارند که یکی از مهم‌ترین آنها این است که براساس شعار و محور اصلی خودشان حرکت کنند. به طور مثال جشنواره «کوثر» بر محور زندگی عفیفانه برگزار می‌شود. زندگی عفیفانه را باید در فضای فرهنگی و هنری جامعه بررسی کنند به عنوان نمونه اکنون مساله ازدواج سفید مطرح است و می‌توان در این باره فیلم ساخت. جشنواره‌های موضوعی مانند جشنواره فیلم «کوثر» اگر از نظر مادی و معنوی حمایت شوند، حرکت خوبی را در راستای جریان‌سازی در این حوزه آغاز می‌کنند.
انسیه شاه‌حسینی: پیش از انقلاب زن در سینما مانند یک ابزار بود اما پس از انقلاب به دلیل سینمای استریلی که به وجود آمد زنی که در زمان مقاومت و اعتراض در خط مقدم قرار داشت، در فیلم‌های سینمایی در پستوی خانه نشسته بود. این زن دلاور در فیلم‌های دفاع مقدس ما در این حد نشان داده می‌شد که همسر یا فرزندش را با آئینه و قرآن بدرقه می‌کند تا به خط مقدم جنگ برود پرویز فارسیجانی: بحث ما در جشنواره فیلم «کوثر» مسئولیت و نقش زن در جامعه امروز است که این موضوع فقط مخصوص دفاع مقدس نیست بلکه همه ابعاد را شامل می‌شود. خود من به شخصه بسیار علاقه‌مند و طرفدار حضور زنان در عرصه‌های مختلف هستم خصوصاً حوزه فرهنگی و اجتماعی اما فکر می‌کنم که نقش زن و هویت زن در جامعه اسلامی تعریف نشده است. ما ادعا داریم که زن باید در اجتماع حضور پیدا کند اما هنوز نمی‌دانیم که زن در کجای این پازل باید قرار بگیرد. وقتی جایگاه واقعی زن برای ما تبیین نشده باشد همین که چند جایگاه علمی و اجرایی مانند دانشمند، نماینده مجلس و … در جامعه داشته باشد برای ما مایه افتخار می‌شود. این موضوع نیاز به تعریف اساسی دارد که انتظار ما از زن در جامعه چیست؟ آیا مانند مرد بودن برای یک زن هنر است یا زن نقش‌های بی بدیلی در جامعه دارد که از عهده هیچ‌کس برنمی‌آید و باید به آنها پرداخت؟ به طور مثال زن نقش اساسی در انسان‌سازی دارد و ما باید روی این مساله تمرکز کنیم.
در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که آیا زن در سینمای قبل و بعد از انقلاب ما یا در فیلم و سریال‌ها به معنای واقعی نقش خودش را داشته است؟ ما در راستای این فقدان معنا در جشنواره فیلم «کوثر» باید بدانیم که می‌خواهیم چه الگویی از زن را به جامعه ارائه کنیم. متأسفانه در فراخوان جشنواره «کوثر» ما با معجونی از ایده‌های مختلف مواجه هستیم که همه آنها خوب و ارزشمند هستند اما هدف ندارند. اگر قرار باشد این جشنواره ادامه داشته باشد و موفق ظاهر شود باید بتواند با هدفمندی، موضوعات خودش را معرفی کند. از این طریق هم به فیلمسازان جهت می‌دهد و هم روی مخاطب تأثیر مثبتی می‌گذارد. به طور مثال جشنواره یک سال به فیلم‌هایی درباره نقش مادری، نقش همسری و نقش زن در حوزه اجتماعی بپردازد. یکی از نقص‌های اکثر جشنواره‌های ما این است که هدفمند نیستند و تعریف سیاستگذاری و برنامه‌ریزی محتوایی‌شان کمرنگ است. یک آسیب دیگر این است که متأسفانه اکثر جشنواره‌های ما در زمینه اثرگذاری و محتوا ارزیابی نمی‌شوند و فقط در حوزه اجرایی و نحوه برگزاری بررسی می‌شوند. درواقع ما باید بدانیم که اصل برگزاری یک جشنواره چیست تا بتوانیم آن را به درستی ادامه دهیم. البته خوشحالم که حداقل جشنواره «کوثر» در این زمینه فعال شد و قطعاً می‌تواند با آسیب‌شناسی مسائل مختلف تأثیرات مثبتی در این زمینه داشته باشد.
*آقای فارسیجانی در این راستا شما که جزو هیأت انتخاب بخش مسابقه فیلم‌های داستانی، نماهنگ و پویانمایی این دوره بودید، لطفاً درباره آثاری که برای جشنواره ارسال شده بود و سطح کیفیت و موضوع آثار توضیح دهید.
فارسیجانی: باید این نکته را در نظر بگیریم که فراخوان جشنواره از اساس نیاز به نکات قابل تأملی دارد و معجونی از موضوعات مختلف است ما نیز در همین راستا با فیلم‌های مختلف مواجه بودیم. من احساس کردم برخی فیلم‌ها به اینکه صرفاً یک زن در فیلمشان حضور داشته باشد، اکتفا کرده اند یعنی نقش زن برایشان مراد نبوده است.
*این آسیب در خیلی از جشنواره‌های موضوعی دیگر نیز دیده می‌شود. مثلاً در جشنواره اقوام اینکه صرفاً یک فیلم در یک منطقه خاص جغرافیایی ساخته شده باشد، برایشان کافی است که آن را فیلم اقوام بنامند یا در جشنواره‌هایی که درباره زنان است اینکه یک زن در فیلمشان حضور داشته باشد آن را فیلمی با موضوع زنان می‌دانند.
فارسیجانی: بله این مساله وجود دارد و در این صورت فکر می‌کنم در همه فیلم‌های سینمایی ما زن حضور دارد و همه فیلم‌ها می‌توانند در این جشنواره شرکت کنند. من با دوستان جشنواره صحبت کردم و گفتم که باید در فراخوان به صورت تخصصی به موضوعاتی مانند بحث مادری، همسر بودن، آسیب‌های اجتماعی که زنان را تهدید می‌کنند و … بپردازیم. به عقیده من باید در آینده در فراخوان جشنواره «کوثر» بخش آزاد و بخش‌های موضوعی تخصصی را کنار هم قرار دهیم. از طرفی من درصد حضور فیلمسازان زن را در این آثار خیلی کم دیدم. به عقیده من باید برای خانم‌ها ایجاد انگیزه کنیم تا در این حوزه ورود پیدا کنند و مثلاً برای جشنواره فیلمنامه بنویسند یا فیلم بسازند. در مجموع فیلم‌های سالم و قشنگی برای جشنواره ارسال شده بود که ضعف و قوت‌هایی داشتند و این طبیعی است. آثار زیادی به جشنواره ارسال شده بود و بررسی آنها کار سختی بود. البته تعمدا سریال‌های تلویزیونی را حذف کرده بودند که می‌توانست به حال و هوای جشنواره کمک زیادی کند. همچنین فیلم‌های سینمایی که هنوز اکران نشده‌اند به جشنواره ارسال شده اند که می‌توانند جالب توجه باشند.
اگر ما اتاق فکر و مهندسی فرهنگی درستی داشته باشیم هر مدیر فرهنگی که در پست و مقامی قرار می‌گیرد با خودش می‌گوید که ما باید از دل دفاع مقدس چه چیزی را روایت کنیم؟ در نتیجه سراغ افراد درستی می‌رود که انگیزه درستی دارند کاسه‌ساز: اینکه فراخوان جشنواره «کوثر» موضوعات مختلفی داشته است به این دلیل بود که دست فیلمسازان در ارسال اثر باز باشد زیرا جشنواره پس از ۱۵ سال مجدد برگزار می‌شود و اگر یک موضوع خاصی برای فراخوان درنظر گرفته می‌شد، فیلمسازان با محدودیت زیادی مواجه می‌شدند.
*به طور کلی نقش زنان در سینمای مقاومت و دفاع مقدس ما را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ من به عنوان مخاطب وقتی فیلم زندگی یک شهید را تماشا می‌کنم نقش زنان شهدا را کاملاً کلیشه‌ای و حاشیه‌ای می بی نم. این زنان شخصیت‌پردازی درستی ندارند و به همه زنان و مادران شهدا به عنوان افرادی منفعل و صرفاً همراه و حاشیه‌ای پرداخته می‌شود. حقیقتاً نقش این زنان در شکل دادن به شهدا خیلی مهم است اما ما این مساله را در فیلم‌ها مشاهده نمی‌کنیم. اگر هم بخواهیم به نقش مستقیم زنان در جنگ بپردازیم چند کماندو نشان می‌دهیم که برای مخاطب باورپذیر نیستند و تأثیری روی آنها نمی‌گذارد. در دهه ۷۰ و ۸۰ ما زنان کنشگری در سینما داشتیم اما اکنون این مساله کمرنگ شده است. فکر می‌کنید دلیل این موضوع چیست؟
شاه‌حسینی: برای اینکه یک اثر هنری تولید شود نیاز به ۲ محرکه دارد؛ یکی مهندسی فرهنگی کل جامعه و دوم انگیزه تولیدکننده. در هر جنگی ۲ دسته از آدم‌ها بسیار آسیب می‌بینند؛ یکی سربازان و دیگری زنان که هر ۲ زندگی بسیار دراماتیکی در بستر جنگ دارند. اگر ما اتاق فکر و مهندسی فرهنگی درستی داشته باشیم هر مدیر فرهنگی که در پست و مقامی قرار می‌گیرد با خودش می‌گوید که ما باید از دل دفاع مقدس چه چیزی را روایت کنیم؟ در نتیجه سراغ افراد درستی می‌رود که انگیزه درستی دارند. وقتی که سکان‌دار فرهنگی کشور ما افرادی هستند که مهندسی فرهنگی ندارند، سراغ افرادی می‌روند که انگیزه درستی ندارند. درنتیجه به فیلم‌هایی بودجه می‌دهند که نه در راستای اهداف دفاع مقدس هستند و نه به سوالی جواب می‌دهند. ما نباید صرفاً به خاطر اینکه الان به فیلم‌های دفاع مقدسی بودجه می‌دهند، فیلم بسازیم بلکه باید هدف داشته باشیم.
به عقیده من نسبت به فیلم‌های حوزه دفاع مقدس ما باید ۲ نگاه وجود داشته باشد؛ یکی نگاهی از بیرون به درون جنگ و دیگری نگاهی از درون به بیرون جنگ. حالت اول فیلم‌هایی هستند که در دوران جنگ به جنگ و قهرمانی افراد می‌پردازند زیرا در زمان جنگ نیاز به پروپاگاندا و تهییج افراد وجود دارد تا از کشور دفاع کنند. در حالت دوم جنگ تمام شده است و حالا آسیب‌ها و نعمت‌های جنگ را بررسی می‌کنیم. در اینجا شخصیت‌پردازی مهم است و دیگر نیاز نداریم که مخاطب ما با دیدن فیلم جنگی هیجان زده شود بلکه باید به تفکر فرو برود و بداند که اصل و هدف دوران دفاع مقدس ما چه بوده است. به عقیده من هر کسی اگر جای درستی نشسته باشد به بهترین شکل ممکن به وظایفش عمل می‌کند. حضرت علی (ع) حتی ابن ملجم را نفرین نکردند اما گفتند که لعنت خدا بر کسی که روی صندلی نشسته باشد که بداند به او تعلق ندارد.
کاسه‌ساز: نکته‌ای در صحبت‌های ۲ بزرگوار پررنگ است و آن هم اهمیت مدیر فرهنگی – هنری است. در حال حاضر تکلیف من به عنوان فیلمساز مشخص نیست. من می‌خواهم فیلم ارزشی بسازم اما شرایط به شکلی است که ناخودآگاه به سمت فیلم طنز می‌روم زیرا سرمایه‌گذار برای چنین فیلم‌هایی پول نمی‌دهد. مدیران سینمایی ما افتخار می‌کنند که در دوره آنها سینما ۳ هزار میلیارد فروخته است اما برای چه فیلم‌هایی؟ مدیران ما اصلاً به محتوا و هدف فکر نمی‌کنند بلکه می‌خواهند میزشان را حفظ کنند. در حال حاضر وضعیت سریال‌ها و برخی آثار پلتفرم‌های ما فاجعه است و از سریال‌های ماهواره‌ای بدتر شده است. به عقیده من با کار فرهنگی می‌توان خیلی از مشکلات کشور را رفع کرد اما ما اتاق فکری نداریم که به این مسائل به صورت کلان و عمیق بپردازند.
برخی می‌گویند که کار سفارشی ساختن بد است اما چه ایرادی دارد؟ حتی در هالیوود هم اکنون فیلم سفارشی ساخته می‌شود و با افتخار می‌گویند که ما علیه ایران یا علیه فلسطین فیلم ساختیم. فیلم سفارشی زمانی بد است که برخلاف انسانیت و جامعه باشد. اگر شما یک فیلم سفارشی برای تعالی جامعه بسازید، خیانت نیست بلکه عین عبادت است سال‌ها پیش یک انیمیشنی از تلویزیون پخش می‌شد به نام «سیا ساکتی» که درباره قوانین راهنمایی و رانندگی بود. انقدر این انیمیشن از تلویزیون پخش شد که قوانین راهنمایی و رانندگی برای مردم کم کم فرهنگسازی شد. در این شرایط تلاش بچه‌های جشنواره «کوثر» ستودنی است اما برای همین رویداد هم حمایت مالی خاصی صورت نمی‌گیرد. متأسفانه تصمیمات فرهنگی در کشور ما لحظه‌ای است و در یک لحظه تصمیم می‌گیرند که کاری انجام دهند و بعد دوباره چندین سال متوقف می‌شوند تا اینکه یک عده دورهم جمع شوند و به دلایل شخصی کاری را شروع کنند. فکر می‌کنم کم‌کاری مدیران فرهنگی است و برنامه‌ای در حوزه فرهنگ و هنر وجود ندارد. اکنون بحث انتخابات ریاست جمهوری است و مجدد هنرمندان را دعوت می‌کنند و عکس یادگاری می‌گیرند اما دستاوردی وجود ندارد.
فارسیجانی: مانند ماهی که در آب زندگی می‌کند و نیاز به آب را حس نمی‌کند ما نیز در جامعه‌مان در چند دهه اخیر در ۲ موضوع دچار نقصان شده‌ایم؛ یکی بینش و یکی ارزش به این دلیل که فکر کردیم در حکومت اسلامی زندگی می‌کنیم و نیازی نداریم در این زمینه تلاش کنیم. مشکل مدیران و فیلمسازان ما این است که بینش عمیق و درستی ندارند و به شخصه با دیدن برخی فیلم‌ها شرمنده می‌شوم زیرا هم از نظر تکنیکی و هم از نظر محتوایی از فیلم‌های چند دهه اخیر عقب‌تر هستند. اکنون دغدغه فیلمسازان رسیدن به پول است و این یک ضدارزش است.
وقتی فیلم‌های کمدی پرفروش می‌شوند یعنی مخاطب ما هم ارزش‌هایش عوض شده است و دیگر دوست ندارد که یک فیلم اخلاقی و ارزشی ببیند بلکه دوست دارد فقط بخندد آن هم به هر قیمتی. ما مطالبه داریم کاندیداهای ریاست جمهوری در برنامه‌های فرهنگی خودشان به عقب ماندگی‌های فرهنگی ما در این چهل سال نیز بپردازند. رهبر انقلاب می‌گویند که من نیمه شب از خواب می پرم و نگران فرهنگ هستم. فرهنگ باید مانند هوا سالم باشد که افراد هوای سالم داشته باشند اما اکنون چنین چیزی وجود ندارد. هنر این است که یک اتفاق متعالی در وجود مخاطب ایجاد کند. فیلمساز وظیفه خود را استفاده درست از هنر نمی‌داند و هنر را صرفاً وسیله‌ای می‌داند که به پول برسد. برخی می‌گویند که کار سفارشی ساختن بد است اما چه ایرادی دارد؟ حتی در هالیوود هم اکنون فیلم سفارشی ساخته می‌شود و با افتخار می‌گویند که ما علیه ایران یا علیه فلسطین فیلم ساختیم. فیلم سفارشی زمانی بد است که برخلاف انسانیت و جامعه باشد. اگر شما یک فیلم سفارشی برای تعالی جامعه بسازید، خیانت نیست بلکه عین عبادت است.
